در دنیای پزشکی و امداد و نجات، ابزارهای مختلفی برای مدیریت شرایط بحرانی و حفظ جان انسان‌ها وجود دارد. یکی از حیاتی‌ترین و در عین حال شناخته‌شده‌ترین این ابزارها، تورنیکت (Tourniquet) است. این وسیله که نام آن با کنترل خونریزی‌های شدید گره خورده است، ابزاری ساده اما فوق‌العاده مؤثر است که با اعمال فشار کنترل‌شده بر روی یک اندام (دست یا پا)، جریان خون را به طور موقت مسدود می‌کند. تورنیکت دارای دو کاربرد اصلی و کاملاً متفاوت است: از یک سو به عنوان یک ابزار دقیق و ضروری در اتاق‌های عمل برای ایجاد یک میدان جراحی بدون خون، و از سوی دیگر به عنوان یک وسیله نجات‌بخش در شرایط اورژانسی و حوادث برای جلوگیری از خونریزی‌های مرگبار. در این مقاله از رستاک طب پارسه جامع از وبلاگ رستاک طب، قصد داریم به صورت کامل به این سوال پاسخ دهیم که تورنیکت چیست، چگونه کار می‌کند، چه انواعی دارد و اصول استفاده صحیح از آن کدام است.
مکانیزم علمی عملکرد تورنیکت
شاید در نگاه اول به نظر برسد که تورنیکت تنها با فشردن و له کردن بافت‌ها جلوی خونریزی را می‌گیرد، اما مکانیزم علمی آن بسیار دقیق‌تر است. هدف اصلی یک تورنیکت، اعمال فشار محیطی (Circumferential Pressure) به صورت کاملاً یکنواخت به دور یک اندام است. این فشار به قدری افزایش می‌یابد که شریان اصلی (سرخرگ) آن اندام را به طور کامل بر روی استخوان زیرین فشرده کرده و مسیر عبور خون را مسدود می‌کند. این فرآیند که “انسداد شریانی” (Arterial Occlusion) نام دارد، باعث توقف کامل جریان خون به قسمتی از اندام می‌شود که در پایین‌تر از محل بسته شدن تورنیکت قرار دارد و در نتیجه، خونریزی شدید متوقف می‌گردد. طراحی مدرن تورنیکت‌ها به گونه‌ای است که این فشار را با کمترین آسیب به بافت‌های عصبی و عضلانی اطراف وارد کنند.
نگاهی به تاریخچه تورنیکت: از میدان جنگ تا اتاق عمل
ایده استفاده از فشار برای کنترل خونریزی به دوران باستان بازمی‌گردد. سربازان رومی از تسمه‌های چرمی و پارچه‌ای برای بستن زخم‌های شدید در میدان نبرد استفاده می‌کردند. با این حال، طراحی مدرن تورنیکت در اواخر قرن هفدهم توسط یک جراح فرانسوی به نام ژان لویی پتیت (Jean Louis Petit) معرفی شد. او دستگاهی پیچی ابداع کرد که به جراحان اجازه می‌داد فشار را به صورت کنترل‌شده‌ای اعمال کنند. این نوآوری، عمل قطع عضو را بسیار ایمن‌تر کرد. در طول جنگ‌های جهانی و به خصوص در دهه‌های اخیر با پیشرفت در پزشکی نظامی، تورنیکت تکامل چشمگیری یافت و مدل‌های کارآمد، سبک و سریعی مانند CAT و SOFTT طراحی شدند که امروزه به عنوان استاندارد طلایی در جعبه‌های کمک‌های اولیه نظامی و غیرنظامی شناخته می‌شوند.
انواع اصلی تورنیکت: ابزاری برای هر نیاز
تورنیکت‌ها بر اساس کاربرد و ساختارشان به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
۱. تورنیکت‌های جراحی (پنوماتیک)
این نوع تورنیکت یک ابزار تخصصی بیمارستانی است که در اتاق‌های عمل، به ویژه در جراحی‌های ارتوپدی و جراحی‌های پلاستیک بر روی دست و پا استفاده می‌شود. هدف اصلی آن، ایجاد یک “میدان جراحی بدون خون” است تا جراح دید بهتری داشته و بتواند با دقت بیشتری کار کند. این دستگاه‌ها از یک کاف (Cuff) بادی، یک شلنگ برای انتقال هوا و یک دستگاه کنترلر الکترونیکی تشکیل شده‌اند که فشار و زمان را با دقت بالا تنظیم می‌کند.
۲. تورنیکت‌های اورژانسی (مکانیکی)
این دسته از تورنیکت‌ها برای استفاده سریع در شرایط بحرانی و پیش‌بیمارستانی طراحی شده‌اند. هدف آن‌ها فقط یک چیز است: متوقف کردن خونریزی شدید و نجات جان فرد مصدوم. مدل‌های مختلفی از این نوع تورنیکت وجود دارد که همگی بر یک اصل مکانیکی استوار هستند.
برای مطالعه بیشتر کلیک کنید
اجزاء و طراحی یک تورنیکت اورژانسی مدرن
برای درک بهتر عملکرد این وسیله نجات‌بخش، بهتر است با اجزای اصلی آن آشنا شویم:
- تسمه یا نوار (Strap): این بخش اصلی تورنیکت است که به دور اندام پیچیده می‌شود. این نوار معمولاً از نایلون بسیار مقاوم ساخته شده و عرض آن (حدود ۴ سانتی‌متر) به گونه‌ای طراحی شده که فشار را به خوبی توزیع کند و در پوست فرو نرود.
- ویندلس یا میله چرخان (Windlass): این قطعه، موتور اصلی تورنیکت است. ویندلس یک میله محکم از جنس پلیمر تقویت‌شده یا آلومینیوم است که با چرخاندن آن، نیروی مکانیکی فوق‌العاده‌ای برای سفت کردن تسمه و رسیدن به فشار انسداد شریانی ایجاد می‌شود؛ فشاری که با دست خالی هرگز قابل دستیابی نیست.
- گیره یا کلیپس (Clip): یک قطعه حیاتی برای ایمنی است. پس از اینکه ویندلس به اندازه کافی چرخانده شد، در این گیره C شکل قفل می‌شود تا از باز شدن ناگهانی آن و شروع مجدد خونریزی جلوگیری کند.
- نوار ثبت زمان (Time Strap): یک نوار چسبی سفیدرنگ که روی تسمه اصلی قرار دارد. نوشتن زمان دقیق بستن تورنیکت روی این نوار برای اطلاع‌رسانی به تیم پزشکی در بیمارستان بسیار ضروری است.
چه زمانی باید از تورنیکت استفاده کرد؟
استفاده از تورنیکت یک اقدام جدی است و فقط باید در یک موقعیت انجام شود: خونریزی شدید و جهنده از یک اندام (دست یا پا) که با اعمال فشار مستقیم روی زخم، کنترل نمی‌شود.
نمونه‌های واضح این شرایط عبارتند از: خونریزی شریانی (خون با فشار و به صورت جهنده)، قطع عضو تروماتیک، یا زخمی که پس از چند دقیقه فشار مستقیم، همچنان به شدت خونریزی دارد. در چنین شرایطی، شعار اصلی “جان بر اندام اولویت دارد” (Life over Limb) است.
راهنمای گام به گام استفاده صحیح از تورنیکت اورژانسی
- محل بستن: تورنیکت را حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر بالاتر از محل زخم (بین زخم و قلب) ببندید. هرگز آن را مستقیماً روی مفصل (زانو یا آرنج) قرار ندهید.
- محکم کردن تسمه: نوار را تا حد ممکن محکم بکشید و بچسبانید.
- چرخاندن ویندلس: میله (ویندلس) را آنقدر بچرخانید تا خونریزی به طور کامل متوقف شود. این کار دردناک خواهد بود، اما ضروری است.
- قفل کردن: میله را در داخل گیره مخصوص قفل کنید.
- ثبت زمان: زمان دقیق بستن تورنیکت را روی نوار سفیدرنگ آن یا روی پیشانی مصدوم بنویسید.
- قابل مشاهده نگه داشتن: هرگز روی تورنیکت را با پتو یا لباس نپوشانید.
خطرات و عوارض احتمالی استفاده از تورنیکت
یک مقاله مسئولانه باید به خطرات احتمالی نیز اشاره کند. استفاده از تورنیکت بدون عارضه نیست، اما این عوارض در مقابل خطر مرگ ناشی از خونریزی، کاملاً قابل قبول هستند.
- آسیب عصبی (Nerve Damage): اعصاب به فشار و کمبود جریان خون حساس هستند. استفاده طولانی‌مدت از تورنیکت می‌تواند باعث بی‌حسی یا ضعف موقت یا در موارد نادر، دائمی شود.
- آسیب عضلانی (Muscle Damage): عضلات برای زنده ماندن به اکسیژن نیاز دارند. انسداد طولانی‌مدت جریان خون می‌تواند منجر به آسیب و مرگ سلول‌های عضلانی شود.
- درد شدید: اعمال فشار کافی برای بستن یک شریان، بسیار دردناک است. مصدوم باید از این موضوع آگاه باشد.
مجدداً تاکید می‌شود: در شرایط یک خونریزی کنترل‌نشده، خطر مرگ در عرض چند دقیقه، بسیار فوری‌تر و جدی‌تر از تمام این عوارض احتمالی است.
باورهای غلط رایج در مورد تورنیکت
متاسفانه اطلاعات نادرست زیادی، به خصوص از فیلم‌های سینمایی، در مورد تورنیکت وجود دارد:
- باور غلط ۱: “باید هر ۱۵ دقیقه تورنیکت را شل کرد.” این یکی از خطرناک‌ترین باورهای غلط است. این کار یک روش قدیمی و منسوخ شده است. شل کردن تورنیکت باعث خونریزی مجدد شده و می‌تواند لخته‌های خون خطرناکی را وارد جریان عمومی بدن کند. تورنیکت پس از بسته شدن، نباید تا رسیدن به بیمارستان و توسط کادر درمان باز شود.
- باور غلط ۲: “استفاده از تورنیکت یعنی قطع حتمی عضو.” این باور نیز صحت ندارد. مطالعات گسترده نشان داده است که با استفاده صحیح و انتقال سریع مصدوم به مرکز درمانی، اکثریت قریب به اتفاق اندام‌ها نجات پیدا می‌کنند.
- باور غلط ۳: “تورنیکت فقط برای شرایط جنگی است.” حوادث شدید در محیط‌های شهری، کارگاه‌های صنعتی و حتی طبیعت (مانند حمله حیوانات) نیز می‌توانند باعث خونریزی‌های شدید شوند. وجود یک تورنیکت استاندارد در جعبه کمک‌های اولیه خودرو یا کوله‌پشتی کوهنوردی، یک اقدام هوشمندانه است.
نتیجه‌گیری
تورنیکت ابزاری با دو چهره متفاوت است؛ در اتاق عمل، نماد دقت و کنترل جراح، و در صحنه حادثه، نماد امید و نجات زندگی. این وسیله ساده نشان می‌دهد که چگونه یک اصل فیزیکی پایه‌ای می‌تواند در دستان یک فرد آموزش‌دیده، به ابزاری برای مقابله با مرگ تبدیل شود. آشنایی با اصول اولیه این وسیله و کاربرد صحیح آن، دانشی است که می‌تواند در لحظات بحرانی، تفاوتی حیاتی ایجاد کند. مجموعه رستاک طب با ارائه اطلاعات دقیق و همچنین تأمین تجهیزات پزشکی استاندارد، همواره در تلاش است تا سطح آگاهی و آمادگی جامعه را در برابر شرایط اورژانسی ارتقا دهد.
سوالات متداول
